Javni prostor ne treba posmatrati kao nešto što je dato, kao prostor opšte namene per se, već pre kao prostor koji treba iznova osvajati. Jedan od načina za njegovo osvajanje mogu biti alternativne umetničke prakse, pozicionirane tako da imaju emancipatorski i integrativni potencijal. Baš takve prakse mogu uticati na povezanost zajednice, na stvaranje kapaciteta za njeno udruženo delovanje, koje nadalje pruža mogućnost za širi građanski aktivizam.

Posmatrajući aktuelne urbanističke promene u Beogradu, s posebnim osvrtom na rekonstruisanje i renoviranje pojedinih javnih prostora, kao i na formiranje onih koji prate izgradnju novih stambenih i poslovnih blokova, vidljiva je promena percepcije korišćenja ove vrste prostora u odnosu na nekadašnje politike (ovde pre svega upoređujemo današnji trenutak s jugoslovenskim periodom). Ono što je uočljivo u novim i obnovljenim prostorima, vidljivo je i u susedstvima koja imaju javne prostore koji su nekada bili „mesta“ – nasuprot pomenutim impersonalnim prostorima koja teoretičar Mark Ože naziva „nemestima“, a sada se ne koriste ili su (zlo)upotrebljeni za druge javne (velike površine za parking automobila, npr.) i privatne potrebe (bespravni objekti za skladištenje i slično). Žiteljke i žitelji ovih delova grada se sreću samo slučajno i u prolazu u prostorima koje dele, često se ne poznaju i ne interaguju jedni s drugima.

Umetničke intervencije smeštene u kontekst svakodnevnog života ljudi, u susedstva, mogu višestruko uticati na novo čitanje (delova) grada, na stvaranje novih urbanih konteksta i na povezivanje ljudi. Samim pozicioniranjem umetnosti u javni prostor on prestaje da bude bezličan i zatvoren za komunikaciju, već, naprotiv, poziva na dijalog – između samog grada i pojedinaca, između stanovnika i stanovnica međusobno, ali i tako što provocira nastanak drugih umetničkih radova, koji jedni naspram drugih grade nove relacije. Uključivanje stanovnika i stanovnica određenog kraja u proces planiranja i izvođenja umetničke intervencije može biti integrativan na više načina, što ćemo ilustrovati na primeru Festivala umetnosti na ulici „Rekonstrukcija“.

Organizatori i organizatorke manifestacije su 2019. godine uz pomoć lokalne uprave uputili otvoreni poziv stambenim zajednicama s teritorije opštine Stari grad da prijave svoje porodične kuće i zgrade za oslikavanje muralima, a jedan od kriterijuma pri odabiru zidova bio je da budu pozicionirani tako da su vidljivi i dostupni široj zajednici. Primena prakse dolaska dopovršina za izvođenje umetničkog rada podstakla je komunikacijumeđu susedima kako bi prikupili potpise za kandidovanje objekata, a članovi stambenih zajednica bili su uključeni i u sam proces odabira skica za buduće murale. Ovim postupkom su svakodnevni korisnici i korisnice javnog prostora u kome su nastale umetničke intervencije sve vreme bili uključeni u proces njihovog nastanka, što je otvorilo mogućnost za stvaranje neke vrste predodnosa prema umetničkim radovima i, isprva posrednu, a zatim i direktnu komunikaciju sa autorima i autorkama, a takođe je kreiralo nove kontekste za komunikaciju među susedima. Dugoročni efekat jesu novi kontakti i povezivanje žiteljkii žitelja ovih delova grada – međusobno, ali i sa umetnicima i umetnicama, koji su na nekoliko dana postali deo ovih komšiluka. Bivajući, većinom, iz drugih zemalja, preneli su im iskustva drugačijih dinamika gradova, kroz svoj rad, ali i u neposrednom kontaktu, izazvavši novu društvenu dinamiku tokom trajanja festivala, koja je imala uticaj i na buduće interakcije žitelja i žiteljki delova Dorćola.

Čini se da ovakvi pristupi realizaciji umetničkih intervencija u javnom prostoru mogu stvoriti zajednicu, tamo gde je nema, ili osnažiti postojeću. Postupak realizacije murala u javnom prostoru koji je primenila organizacija Festivala umetnosti na ulici „Rekonstrukcija“ nije bio prepoznat u okviru postojećih regulativa gradskih institucija. Vidan je nedostatak konkretnih propisa koji prepoznaju mural kao umetničku formu i uređuju njegovo izvođenje – od nepostojanja stručne gradske komisije koja se bavi planiranjem i estetskom procenom murala (taj i svaki drugi aspekt razmatra isključivo komunalna inspekcijska služba koja je ujedno i jedina instanca kojoj se može dostaviti skica na uvid) do nejasnoća u vezi sa samom izradom murala u pogledu nadležnosti institucije koja bi trebalo da dâ saglasnost za izvođenje. Realizujući projekat na predstavljeni način, organizatori i organizatorke pozvali su nadležne institucije da na pravenove procedure koje mogu olakšati i ohrabriti dalje intervencije u javnom prostoru, a samim tim i pojednostaviti sprovođenje budućih umetničkih inicijativa. Sve ovo zajedno može se čitati u kontekstu doprinosa aktivnom i slobodnom korišćenju javnih prostora kao opšteg dobra.

Upravo potreba da se međuodnos između zajednice i javnog prostora iznova promišlja koristeći umetničke intervencije kao sredstvo za to preispitivanje, ali i kao mehanizam koji može doprineti stvaranju nove društvene dinamike i daljeg aktivističkog potencijala, jeste ono što Festival umetnosti na ulici „Rekonstrukcija“izdvaja u odnosu na druge inicijative koje svoje uporište imaju u uličnoj umetnosti. Festival „Rekonstrukcija“ umetničke intervencije u javnom prostoru realizuje kroz pažljivo promišljen programski okvir koji reaguje na širu sliku društva, a takođe podrazumeva kustoski pristup odabiru učesnika/ca, uvažavajući i odgovarajući na mikrourbani kontekst u kome se radovi realizuju. Primetna je zagađenost gradskog prostora različitim, ne uvek estetski i značenjski prihvatljivim muralima, pa kroz svoje delovanje „Rekonstrukcija“ stoga pokušava da utiče na ubrzavanje pomenutih zakonskih i administrativnih procedura, koje bi rezultirale formiranjem kompetentnih regulatornih tela, a koja bi ponudila smernice u nastanku budućih murala.

Paralelno s produkcijom umetničkih dela, kroz edukativne programe– javne diskusije u koje jednako uključuje profesionalce/ke i predstavnike/ce zajednice, ali i kroz saradnju sa srodnim kolektivima koji se bave marginalizovanim grupama i pojedincima (poput Svratišta), „Rekonstrukcija“ radi na pokretanju važnih pitanja čiji je zajednički imenitelj javni prostor i njegovi korisnici/ce – a to bi trebalo da budu sve građanke i građani.

Nagradu Pokretači promena 2019 - Pohod na aktivizam namenjenu neformalnoj grupi odnosno uspešnoj aktivističkoj inicijativi koja je kroz rešavanje lokalnog, regionalnog ili nacionalnog problema od javnog značaja uspešno aktivirala veliki broj građana zasluženo je dobila inicijativa „Festival umetnosti na ulici Rekonstrukcija“, a ko su oni i čime se bave saznajte ovde.

Tekst je preuzet iz 64. broja biltena Progovori o pregovorima - Pokretači promena: Borba za bolje društvo.

Autorka: Tamara Marković, Festival umetnosti na ulici „Rekonstrukcija“